Ο Επίκουρος (341–270 π.Χ.) ήταν Αθηναίος πολίτης, γιος του Νεοκλή και της Χαιρεστράτης. Δημιούργησε το δικό του Φιλοσοφικό Κύκλο στη Μυτιλήνη και μετά στη Λάμψακο. Επέστρεψε στην Αθήνα το 307/6 π.Χ. σε ηλικία 34 ετών και αγόρασε μια έκταση ανάμεσα στο Δύπιλον και την Ακαδημία, όπου στέγασε τη φιλοσοφική του σχολή, τον Κήπο του Επίκουρου. Δίδαξε για 35 χρόνια ακολουθώντας ήσυχη και λιτή ζωή. Περιστοιχίζονταν από άνδρες, γυναίκες, εταίρες και δούλους, που μετείχαν ισάξια στον επικούρειο Κήπο. Πέθανε το 270 π.Χ., σε ηλικία 72 χρόνων. Τα κυριότερα έργα του ίδιου του Επίκουρου γέμιζαν περί τους 300 παπύρους, έχουν όμως διασωθεί ελάχιστα, γιατί τα περισσότερα καταστράφηκαν κατά τις συστηματικές πυρπολήσεις βιβλιοθηκών από τον 4ο αιώνα μ.Χ. και μετά.
Η φιλοσοφία του Επίκουρου ήταν ένα ολοκληρωμένο θεωρητικό σύστημα, που περιλάμβανε: (α) μια οπτική για τον σκοπό της ζωής, την ευτυχία δηλαδή που προκύπτει από την απουσία σωματικού πόνου και ψυχικής ταραχής, (β) μια εμπειρική θεώρηση της γνώσης, σύμφωνα με την οποία οι αισθήσεις, όπως η ευχαρίστηση και ο πόνος, αποτελούν αλάθητα κριτήρια, και (γ) μια περιγραφή της φύσης βασισμένη στον υλισμό και σε μια νατουραλιστική αντίληψη της εξέλιξης, από την δημιουργία του κόσμου μέχρι την εμφάνιση των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο Επίκουρος θεωρούσε τον φόβο του θανάτου ως την κύρια αιτία άγχους μεταξύ των ανθρώπων και το άγχος με τη σειρά του ως την πηγή ακραίων και παράλογων επιθυμιών. Ο περιορισμός των φόβων και των αντίστοιχων επιθυμιών θα άφηνε τους ανθρώπους ελεύθερους να επιζητήσουν τις ηδονές, τόσο τις σωματικές όσο και τις ψυχικές, από τις οποίες φυσιολογικά και εκ γενετής ελκύονται, και να απολαύσουν την «αταραξία» του πνεύματος που έπεται της ανελλιπούς επίτευξης της ευχαρίστησης.
Υπάρχουν πλευρές της επικούρειας ηθικής που σε κάποιους μπορεί να φανούν ατομικιστικές και εγωκεντρικές. Τα γνωρίσματα αυτά χρωματίζονται με μελανά χρώματα καθώς μεγάλο μέρος της σύγχρονης συλλογικής σκέψης, υπό την επίδραση του Χριστιανισμού, θεωρεί τον αλτρουισμό και τον ατομισμό ως εκ διαμέτρου αντίθετους πόλους. Αυτή όμως η συλλογιστική απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Η ενασχόληση κάποιου με το πώς θα μπορεί να ζει την πλέον ευδαίμονα ζωή, δεν αποκλείει πράξεις προς το συμφέρον άλλων, εφόσον βέβαια οι συγκεκριμένες πράξεις είναι χαρακτηριστικές του καλού και ευδαίμονα ανθρώπου. Και είναι μάλλον πιο ρεαλιστική η ελπίδα, ότι θα ενθαρρυνθούν οι άνθρωποι να δρουν προς όφελος των άλλων, εφόσον αυτή τη συμπεριφορά τους θα την θεωρούν ως ένα μέρος της δράσης τους για το δικό τους συμφέρον, αντί να θεωρούν ότι το προσωπικό συμφέρον και η δράση προς όφελος των άλλων έρχονται υποχρεωτικά σε αντίθεση. Την ίδια αντίληψη αγάπης προς τον εαυτό και ενασχόλησης με τον καλύτερο δυνατό τρόπο διαβίωσης μοιράζονται και οι σύγχρονες ψυχοθεραπευτικές μέθοδοι, όχι μόνο η ΓΣΘ, με εξατομικευμένα προγράμματα θεραπείας αλλά και με στοχοκατευθυνόμενες μεθόδους και τεχνικές. Όσον αφορά στις ΓΣ θεραπείες, δεν είναι καθόλου τυχαία η βαρύτητα που δίνεται στα προγράμματα διεκδικητικότητας, τόσο στις ατομικές όσο και στις ομαδικές θεραπείες.
Ο βασικός πυρήνας της ΓΣΘ αποτελείται από τρεις βασικές αρχές: η γνωστική λειτουργία επηρεάζει τη συμπεριφορά, η γνωστική λειτουργία μπορεί να μεταβληθεί και να ελεγχθεί, οι επιθυμητές αλλαγές στη συμπεριφορά μπορούν να επηρεαστούν από γνωστικές αλλαγές. Ο Επικουρισμός, όπως και η ΓΣΘ, υπογραμμίζει τον ρόλο των ιδεών και της τροποποίησής τους στην προσπάθεια για αλλαγή των συναισθημάτων. Τόσο ο Επικουρισμός όσο και η ΓΣΘ ενσωματώνουν μια γνωσιακή θεωρία για τη θεραπεία της συναισθηματικής ταραχής. Οι «προλήψεις» του Επίκουρου προσομοιάζουν σημειολογικά με την έννοια και την λειτουργία των «σχημάτων» στη ΓΣΘ, τα οποία αποτελούν τα πρίσματα μέσα από τα οποία αντιλαμβανόμαστε στον κόσμο, χωρίς αυτά να αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα αυτή καθεαυτή. Η διαμόρφωσή τους εξαρτάται από τις διαχρονικές μας εμπειρίες, ενεργοποιούνται από διάφορα ερεθίσματα και επηρεάζουν τον τρόπο που ερμηνεύουμε τα γεγονότα.
Σύμφωνα με τον Επίκουρο, τα κριτήρια που μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε αληθή ή ψευδή μια γνώση είναι τα εξής: α) τα αντιληπτικά αισθήματα (αισθήσεις), β) οι προλήψεις (νοητικές εικόνες, γενικές έννοιες), οι οποίες εξαρτώνται από προγενέστερα αισθήματα που έχουν αποθηκευτεί στον νου και μπορούν να κριθούν άμεσα από τις μαρτυρίες των αισθήσεων, γ) τα συναισθήματα (πάθη), η ηδονή και ο πόνος, που αποτελούν κριτήρια για την πράξη και δ) η φανταστική επιβολή της διάνοιας, όπου ο νους προσηλώνεται σε μιαν εντύπωση, υπό μορφή νοητικής παράστασης. Αναγνωρίζεται ένα μοτίβο αντίστοιχο με το βασικό γνωσιακό μοντέλο του Beck αλλά και το μοντέλο ABC του Ellis, όπου ο τρόπος που σκεφτόμαστε, ο οποίος είναι βασισμένος στα πυρηνικά σχήματα, επηρεάζει τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας. Παράγει επίσης γνωσιακά λάθη, στα οποία προσκολλούμαστε όπως και στη «φανταστική επιβολή της διάνοιας» του Επίκουρου. Σύμφωνα με τον Επίκουρο, η καθημερινή εμπειρία δεν μας βοηθά, γιατί χρειάζεται ορθή θεώρηση όλων των δεδομένων που μας προσφέρουν οι αισθήσεις μας. Και εδώ αναλαμβάνει ο λόγος, ο νηφάλιος στοχασμός, η φρόνηση, η πρακτική σοφία, η φιλοσοφία. Αυτή θα απελευθερώσει τον άνθρωπο από ανυπόστατους φόβους αλλά και μάταιες ελπίδες, και θα τον κάνει να κατανοήσει την αληθινή φύση των επιθυμιών του και της ηδονής
Μια από τις βασικές αρχές της ΓΣΘ είναι και η εστίαση στο παρόν, τουλάχιστον τις περισσότερες φορές. Το κύριο μέλημα κατά τη διάρκεια της θεραπείας είναι η επεξεργασία και η διαχείριση των προβλημάτων του παρόντος. Η απόλαυση του παρόντος είναι μια αυθεντικά επικούρεια επιταγή που για να επιτευχθεί απαιτείται η εξάλειψη του οποιουδήποτε άγχους, καθώς και αυτού που προέρχεται από τη σκέψη μας για τον επερχόμενο θάνατό μας. Μια άλλη οπτική έχει να κάνει ξεκάθαρα με το άγχος, το οποίο σχετίζεται άμεσα με τις σκέψεις μας για το μέλλον. Όπως σημειώνει ο Beck: «Το άγχος είναι το αποτέλεσμα μιας προβολής του εαυτού μας σε μια επικίνδυνη μελλοντική κατάσταση. Όσο το άτομο βρίσκεται στο παρόν δεν υφίσταται κανένας κίνδυνος». Σύμφωνα με τους Επικούρειους, η μόνη αληθινή πραγματικότητα είναι το παρόν, όπου έχουμε την δυνατότητα να δράσουμε. «Μια ζωή ανοησίας είναι άδεια από ευγνωμοσύνη, γεμάτη άγχος και εστιάζεται εξ ολοκλήρου στο μέλλον». Οι ανησυχίες που σύμφωνα με τον Επίκουρο βασανίζουν περισσότερο τους ανθρώπους πηγάζουν από δύο φόβους: τον φόβο του θεού και το φόβο του θανάτου. Ο φόβος του θανάτου, γεννά μέσα μας την επιθυμία για ασφάλεια, με αποτέλεσμα να γίνεται η μεγαλύτερη αιτία δεινών: «Η σοβαρότερη ταραχή της ανθρώπινης ψυχής προέρχεται κατά πρώτον από το ότι πιστεύει ότι τα ουράνια είναι θεϊκά, μακάρια και άφθαρτα, και ταυτόχρονα τους προσδίδει γνωρίσματα ασυμβίβαστα με τη μακαριότητα, βουλήσεις, ενέργειες και αίτια δράσης, και πάντα προσδοκά κάποια αιώνια δεινά ή ανησυχεί για πράγματα που μας λένε οι μύθοι, και αφετέρου, από το ότι οι άνθρωποι φοβούνται την κατάσταση μη αίσθησης που επέρχεται με τον θάνατο, θαρρείς και είναι κάτι που τους αφορά.»
Ενάντια στο φόβο του θανάτου, το βασικό επιχείρημα του Επίκουρου είναι απλό: αφού μετά το θάνατο παύουμε να υπάρχουμε, ο θάνατος δεν χρειάζεται να μας απασχολεί. Οι Επικούρειοι απολαμβάνουν τη ζωή και ζουν στο τώρα, χωρίς όμως να αδιαφορούν για τις μελλοντικές συνέπειες των πράξεων του παρόντος. Δεν αποκλείεται αύριο να είμαστε ακόμα ζωντανοί και ας υπάρχει περίπτωση να μην είμαστε. Συνεπώς δεν πρέπει για μια μικρή ηδονή του παρόντος, να διακινδυνεύουμε να υποστούμε ένα πολύ μεγαλύτερο πόνο αργότερα, ούτε να αποφύγουμε μικρούς πόνους σήμερα, αν πρόκειται αυτοί να μας γλιτώσουν αύριο από ένα μεγαλύτερο. Τη συλλογιστική αυτή τη συναντάμε στη ΓΣΘ, τόσο σε τεχνικές διαχείρισης, προγραμματισμού και επίλυσης προβλημάτων όσο και στις τεχνικές της σταδιακής κυρίως έκθεσης σε φοβογόνα ερεθίσματα. Στον φόβο του θανάτου δεν θα μπορούσαμε βέβαια να εκτεθούμε άμεσα, ίσως όμως η πρόταση του Επίκουρου να προσομοιάζει με την τεχνική της έκθεσης στην φαντασία. Πέραν τούτου όμως, ο θάνατος αυτός καθεαυτός δεν αποτελεί ένα γεγονός που μπορούμε εύκολα να ελέγξουμε ή να ανατρέψουμε, πράγμα που επιβάλλει την αποδοχή του. Για τους Επικούρειους η ευτυχία βρίσκεται στην αποδοχή του αναπόφευκτου, δηλαδή του επερχόμενου θανάτου. Η ζωή μας, μεγάλη ή μικρή σε διάρκεια, είναι το μόνο που έχουμε να βιώσουμε και να διαμορφώσουμε προς το καλύτερο, μέσα σε ένα κοσμικό σύστημα πραγμάτων από τα οποία θα πρέπει να αντλήσουμε ό,τι καλύτερο. Παρόλα αυτά το σύστημα αυτό μας είναι τελικά αδιάφορο και του είμαστε αδιάφοροι. Και για να διαχειριστούμε το εδώ και τώρα απαιτείται αυτογνωσία.
(Ιουλία Μαϊμάρη & Ντιάνα Χαρίλα, Οι καταβολές της Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Θεραπείας στην Επικούρεια Φιλοσοφία)
