Μια βασική λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι να βάζει σε τάξη τα φαινόμενα που παρατηρεί, να τα χρωματίζει με νόημα και να τα ερμηνεύει. Ομαδοποιεί έννοιες, εμπειρίες και εικόνες σε οργανωμένα σύνολα προσπαθώντας να οικειοποιηθεί, να παρατηρήσει και τελικά να κατανοήσει τον βομβαρδισμό πληροφοριών που δέχεται ακατάπαυστα. Πολλές φορές, καθώς είναι πιο οικονομικό και εύκολο, προτιμάει να νοηματοδοτήσει ένα γεγονός σύμφωνα με την υπάρχουσα γνώση και την ήδη διαμορφωμένη γνωσιακή οργάνωση, ακόμη και αν για να το επιτύχει αυτό χρειάζεται να διαστρεβλώσει την εισερχόμενη πληροφορία. Προσπαθώντας να μην αλλάξει τη γνώμη που έχει ήδη σχηματίσει για ένα φαινόμενο, καταγράφοντας την πληροφορία την παραποιεί, ώστε να μην δημιουργηθεί γνωσιακή ασυμφωνία και ανισορροπία όταν μια νέα πληροφορία είναι αντιφατική σε σχέση με τις ήδη υπάρχουσες. Ως αποτέλεσμα αυτής της ανάγκης, κάνει κάποια γνωσιακά λάθη, κάποιες γνωσιακές διαστρεβλώσεις, που χρωματίζουν την πραγματικότητα με τον τρόπο που τον συμφέρει.
Όλοι μεγαλώνουμε σε ένα κοινωνικό περιβάλλον το οποίο πολλές φορές δημιουργεί τέτοιες παραποιήσεις. Είναι ένα περιβάλλον με απαγορεύσεις και ηθικές επιταγές, άκαμπτους κανόνες και δογματισμούς. Η ανάγκη εσωτερίκευσης της εμπειρίας με έναν τρόπο που να είναι κατανοητή και συνεκτική συχνά κάνει το άτομο να σκέφτεται με έναν παγιωμένο, μη ρεαλιστικό και καθόλου ευέλικτο τρόπο. Έτσι μπορεί κανείς να σκέφτεται, για παράδειγμα, ότι ο κόσμος είναι ένα επικίνδυνο μέρος όπου για να επιβιώσεις πρέπει να είσαι διαρκώς σε εγρήγορση και επιφυλακή και μην αμφισβητώντας αυτή την εικόνα του κόσμου, το μυαλό του εστιάζει την προσοχή του σε πληροφορίες που ενισχύουν αυτή την άποψη και αγνοεί αυτές που θα τον οδηγούσαν σε μια αντίθετη άποψη.
Τα γνωσιακά λάθη αποτελούν άλλοτε αιτία και άλλοτε αποτέλεσμα διαφόρων ψυχικών διαταραχών και ψυχολογικών προβλημάτων. Το να έχει μάθει κανείς από παιδί να βλέπει τα πράγματα με απόλυτους όρους – ή άσπρο ή μαύρο – μπορεί να οδηγήσει σε μια ακραία εξιδανίκευση ή υποτίμηση συμβάντων, συνθηκών και ανθρώπων. Αυτό με τη σειρά του μπορεί να αποτελέσει παράγοντα αδυναμίας σύναψης μιας ποιοτικής και σταθερής συναισθηματικής σχέσης και η έλλειψη μιας τέτοιας σχέσης μπορεί να προκαλέσει στο άτομο αισθήματα κατάθλιψης. Η κατάθλιψη από την άλλη έχει ως βασικό άξονα έναν ακραία αυτοτιμωρητικό και απαισιόδοξο τρόπο σκέψης, ο οποίος συντηρείται με γνωσιακές παραποιήσεις όπως το να παραβλέπει κανείς τα θετικά σημεία της ζωής του ή τα θετικά στοιχεία της προσωπικότητάς του.
Τα πιο συχνά γνωσιακά λάθη που κάνουμε είναι τα παρακάτω:
Διπολική σκέψη
Το να βλέπει κανείς τα πράγματα άσπρα ή μαύρα, το να αδυνατεί να δει ότι στην πραγματικότητα οι διάφορες καταστάσεις βρίσκονται σε ένα φάσμα μεταξύ του «καλού» και του «κακού» και όχι σε ένα από τα δύο ακραία σημεία του φάσματος αυτού. Το να σκέφτεται κανείς με απόλυτους όρους, όπως ότι είναι ή επιτυχημένος ή αποτυχημένος, ενώ στην πραγματικότητα ανάμεσα σε αυτό που ονομάζουμε ή θεωρούμε αποτυχία ή επιτυχία υπάρχουν πάρα πολλές, αν όχι άπειρες, διαβαθμίσεις και μεγέθη.
Υπεργενίκευση
Το να αποδίδεται σε ένα ειδικό γεγονός καθολική και γενική αξία. Υπεργενίκευση είναι να νομίζει κανείς ότι επειδή ένας άνθρωπος συγκεκριμένης εθνικότητας είναι ληστής αυτό σημαίνει ότι όλοι οι ομοεθνείς του είναι ληστές ή έχουν την τάση να γίνουν ληστές. Επίσης υπεργενίκευση είναι η σκέψη ότι επειδή απορρίφθηκα ερωτικά από μια κοπέλα, αυτό σημαίνει ότι είμαι ένας γενικά μη ελκυστικός άντρας.
Νοητικό φίλτρο
Το να χρωματίζεται μια ολόκληρη κατάσταση από ένα μεμονωμένο γεγονός και το να βλέπει κανείς τα πράγματα υπό το πρίσμα αυτού του γεγονότος. Το νοητικό φίλτρο είναι σαν ένας φακός συγκεκριμένου χρώματος, ο οποίος δίνει έναν συγκεκριμένο χρωματικό τόνο στα πάντα. Μπορεί κανείς για παράδειγμα να σκέφτεται ότι επειδή συνέβη ένα αρνητικό γεγονός που του προκάλεσε δυσφορία, όλη του η μέρα ή όλη του η ζωή είναι ένα συνεχές μαρτύριο, ένας Γολγοθάς.
Καταστροφοποίηση
Το να σκέφτεται κανείς ότι ένα αρνητικό γεγονός θα οδηγήσει στην απόλυτη καταστροφή. Αυτή η σκέψη συχνά έχει ως αποτέλεσμα να κάνει το άτομο μέσα στο μυαλό του ακραία σενάρια δυστυχίας και καταστροφής και να κατακλύζεται από άγχος, ενώ τα σενάρια κατά κανόνα δεν είναι πιθανό να συμβούν και σπάνια βασίζονται στην πραγματικότητα. «Μου είπε αυτό χθες η φίλη μου, μάλλον θα θέλει να χωρίσουμε, τι θα απογίνω, θα μείνω μόνη μου για πάντα, δεν θα το αντέξω.»
Μεγιστοποίηση & Ελαχιστοποίηση
Το να μεγεθύνει κανείς μέσα στο μυαλό του τα προβλήματα και τις αρνητικές πτυχές μιας κατάστασης και να σμικρύνει τις θετικές. Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε για τις πράξεις που κάνουμε εμείς οι ίδιοι είτε οι άλλοι άνθρωποι. Το άτομο που σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο συνήθως υποφέρει αναλογιζόμενο συνεχώς τις αδυναμίες του και θεωρώντας ασήμαντα ή δεδομένα τα όσα έχει πετύχει.
Ετικετοποίηση
Το να βάζει κανείς ταμπέλες στον εαυτό του, σε άλλους ανθρώπους και σε καταστάσεις. Σε αυτήν την περίπτωση ένα επιμέρους χαρακτηριστικό καθίσταται η γενική ταμπέλα, το κύριο χαρακτηριστικό. «Είμαι ηλίθιος επειδή δεν καταλαβαίνω καλά τα μαθηματικά, ο Γιώργος είναι τρελός επειδή έχει περάσει ψυχωτικό επεισόδιο, η Μαρία είναι επιφανειακή επειδή της αρέσει να ντύνεται ωραία.»
Αυθαίρετα συμπεράσματα
Το να βγάζει κανείς συμπεράσματα τα οποία δεν βασίζονται στη λογική, το να θεωρεί πως κάτι ισχύει χωρίς να υπάρχουν αποδείξεις για κάτι τέτοιο. Αυθαίρετο συμπέρασμα για παράδειγμα μπορεί να είναι το να σκεφτώ ότι ο φίλος μου είναι αδιάφορος για εμένα ή με αποφεύγει γιατί ενώ είχε πει ότι θα με πάρει τηλέφωνο τελικά δεν με πήρε. Το «διάβασμα της σκέψης» είναι ένα συχνό αυθαίρετο συμπέρασμα, όπου μπορεί να νομίσουμε, για παράδειγμα, ότι είμαστε σίγουροι για το τι σκέφτεται κάποιος άνθρωπος κοιτώντας την έκφραση του προσώπου του. Ένα άλλο είναι «η πρόβλεψη του μέλλοντος», όπου αισθανόμαστε σίγουροι για το πώς θα εξελιχθεί μια κατάσταση στο μέλλον σκεπτόμενοι ότι συνήθως στο παρελθόν είχε μια τέτοια έκβαση.
Πρέπει
Το να θεωρεί κανείς ότι πρέπει οπωσδήποτε τα πράγματα να εξελιχθούν με έναν συγκεκριμένο τρόπο, ότι πρέπει να ακολουθούνται συγκεκριμένοι κανόνες και ότι αν δεν τηρηθούν τα διάφορα «πρέπει», τα πράγματα θα πάνε κατά διαόλου. Είναι συνήθως άκαμπτοι ηθικοί κανόνες ζωής, οι οποίοι εκτός του ότι δεν λαμβάνουν υπόψη ότι η πραγματικότητα αλλάζει και εξελίσσεται, πολλές φορές δεν βασίζονται κάπου και αποτελούν αποτέλεσμα παρανοήσεων. «Πρέπει να μην κάνω λάθη ποτέ, πρέπει να αποφεύγω πάντα τις συγκρούσεις, πρέπει να με συμπαθούν όλοι, δεν πρέπει να είμαι αδύναμος κλπ.»
Συναισθηματική λογική
Το να πιστεύει κανείς ότι το συναίσθημα που μπορεί να έχει φανερώνει μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια, το να λέει στον εαυτό του «αφού έτσι νιώθω, έτσι είναι». Για παράδειγμα μπορεί κανείς να σκέφτεται «αφού νιώθω ότι ο Κώστας με αντιπαθεί πρέπει όντως να με αντιπαθεί» ή «αφού νιώθω ανασφάλεια που ο σύντροφος μου έχει βγει για ποτό με φίλους μάλλον κάτι μου κρύβει».
Προσωποποίηση
Το να αποδίδονται οι αιτίες μιας αρνητικής κατάστασης εξ ολοκλήρου σε ένα άτομο. Το άτομο παραβλέπει τους διάφορους παράγοντες που επηρεάζουν μια κατάσταση και θεωρεί πως ένας συγκεκριμένος άνθρωπος είναι αποκλειστικά υπεύθυνος για αυτή. Η προσωποποίηση μπορεί να συμβεί με επίκεντρο είτε το ίδιο το άτομο είτε κάποιον από το περιβάλλον του. Μπορεί π.χ. ένας έφηβος να σκέφτεται ότι για το γεγονός ότι οι γονείς του μαλώνουν συνεχώς φταίει ο ίδιος και οι ιδιοτροπίες του ή η μητέρα του να σκέφτεται για το ίδιο γεγονός ότι φταίει ο σύζυγος της και οι παράλογες απαιτήσεις του.
