Από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία έχει εξελιχθεί σημαντικά και πλέον αποτελεί τη θεραπεία επιλογής για τις περισσότερες ψυχικές διαταραχές. Εφαρμόζεται σε διάφορες μορφές και με ευελιξία και η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς της πραγματοποιείται όχι μόνο σε στενά ελεγχόμενα ακαδημαϊκά πλαίσια, αλλά στον πραγματικό κόσμο, με θεραπευτές που συνεργάζονται με ασθενείς που αντιμετωπίζουν πραγματικά προβλήματα τα οποία πολλές φορές δεν χωράνε σε συγκεκριμένα θεραπευτικά πρωτόκολλα. Αν και μεγάλο μέρος της αρχικής αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας της ΓΣΘ είχε επικεντρωθεί στη θεραπεία της κατάθλιψης, στη συνέχεια το μοντέλο και οι έρευνες για την αποτελεσματικότητά του επεκτάθηκαν στη θεραπεία των αγχωδών διαταραχών, του θυμού, της κατάχρησης ουσιών, των διαταραχών διατροφής, των διαταραχών προσωπικότητας και της αυτοκτονικής συμπεριφοράς. Πιο πρόσφατα, η ΓΣΘ εφαρμόστηκε ως συμπληρωματική θεραπεία σε σοβαρές διαταραχές όπως η διπολική διαταραχή και η σχιζοφρένεια. Επίσης, έχει προσαρμοστεί για τη θεραπεία ατόμων χωρίς κάποια διάγνωση ψυχικής διαταραχής, αλλά με διάφορες δυσκολίες, που μπορεί να περιλαμβάνουν ιατρικές ασθένειες, χρόνιο πόνο, παχυσαρκία και σεξουαλικές δυσλειτουργίες.
Η ΓΣΘ αρχικά πραγματοποιούταν κατά κύριο λόγο ατομικά, όμως σήμερα μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλά διαφορετικά πλαίσια, όπως σε ομάδες, σε ζευγάρια και σε οικογένειες. Από τα τέλη του αιώνα ένας ταχέως αναπτυσσόμενος και καινοτόμος τομέας μελέτης είναι η πραγματοποίηση της ΓΣΘ μέσω του διαδικτύου. Επίσης, η ΓΣΘ εφαρμόζεται με επιτυχία σε διάφορα εθνικά, πολιτιστικά και κοινωνικά περιβάλλοντα, καθώς με τις κατάλληλες για τον κάθε πληθυσμό τροποποιήσεις, οι βασικές αρχές του μοντέλου διατηρούνται. Πολλά θεραπευτικά πρωτόκολλα της ΓΣΘ σήμερα δεν είναι όπως παλιότερα λεπτομερείς οδηγοί για την κάθε συνεδρία ξεχωριστά, αλλά περιλαμβάνουν θεραπευτικές αρχές οι οποίες εφαρμόζονται με βάση τη γνωσιακή διατύπωση περίπτωσης και τις ιδιαίτερες ανάγκες του κάθε ασθενή. Επιπλέον, υπάρχει η τάση δημιουργίας και ανάπτυξης δια-διαγνωστικών πρωτοκόλλων, που στοχεύουν στους μηχανισμούς πάνω στους οποίους βασίζονται διαταραχές με παρόμοια κλινική εικόνα, παρά σε συγκεκριμένες διαγνώσεις.
Μεγάλη προσοχή έχουν λάβει τα τελευταία 15 με 20 χρόνια οι γνωσιακές συμπεριφοριστικές θεραπείες του τρίτου κύματος, οι οποίες εστιάζονται στις αρχές της αποδοχής, της ενσυνειδητότητας και της παρατήρησης χωρίς κριτική. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό που διακρίνει τις θεραπείες του τρίτου κύματος από τις παραδοσιακές μορφές της ΓΣΘ είναι η μετατόπιση από το περιεχόμενο των σκέψεων στον τρόπο λειτουργίας τους. Πολλοί θεραπευτές του τρίτου κύματος ασχολούνται λιγότερο με την τροποποίηση των δυσλειτουργικών πεποιθήσεων και αφοσιώνονται περισσότερο στην τροποποίηση της σχέσης του ατόμου με την πεποίθησή του. Επικεντρώνονται στη διαδικασία με την οποία ένα άτομο ζει τη ζωή του, παρά στο τι ακριβώς σκέφτεται ή κάνει. Σύμφωνα με τον Steven Hayes, οι παρεμβάσεις του τρίτου κύματος δεν αποτελούν απόρριψη του πρώτου και του δεύτερου κύματος της ΓΣΘ, αλλά τον μετασχηματισμό αυτών των φάσεων σε μια νέα, ευρύτερη και πιο διασυνδετική μορφή.
Η ΓΣΘ έχει βελτιώσει τη ζωή αμέτρητων ανθρώπων και η συνεισφορά της στη θεωρητική γνώση και τη θεραπεία των ψυχικών διαταραχών και προβλημάτων έχει υπάρξει τεράστια. Χάρη στη δέσμευση των πρωτοπόρων μελετητών του γνωσιακού - συμπεριφοριστικού μοντέλου στην ερευνητική τεκμηρίωση, η ΓΣΘ εξελίχθηκε σε μια πλούσια και εκλεπτυσμένη θεραπευτική προσέγγιση, η οποία σήμερα κυριαρχεί στις διεθνείς κατευθυντήριες γραμμές για τις ψυχοκοινωνικές θεραπείες και αποτελεί τη θεραπεία επιλογής για πολλές ψυχικές διαταραχές, όπως σημειώνεται από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας της Μεγάλης Βρετανίας και την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία. Όμως, αν και η αποτελεσματικότητα της ΓΣΘ είναι αποδεδειγμένη, υπάρχει περιθώριο βελτίωσης, καθώς σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν ασθενείς που δεν ανταποκρίνονται στη θεραπεία ή που υποτροπιάζουν. Και ενώ πολλές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις έχουν αλλάξει ελάχιστα από τότε που αρχικά εφαρμόστηκαν, η ΓΣΘ είναι μια βασιζόμενη στην έρευνα και συνεχώς εξελισσόμενη ψυχοθεραπεία. Είναι συνεπώς πολύ πιθανό οι μελλοντικές και αναγκαίες βελτιώσεις στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία να προέρχονται από τη ΓΣΘ και σταδιακά να μετακινήσουν όλο τον κλάδο της ψυχοθεραπείας προς μια ενοποιημένη και επιστημονική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση.
Η ΓΣΘ είναι μια οικογένεια ψυχοθεραπειών που μοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά, δεν είναι μια μονοδιάστατη και περιχαρακωμένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Η Amy Wenzel προτείνει έναν ορισμό μιας «ενοποιημένης ΓΣΘ», σύμφωνα με τον οποίο «η ΓΣΘ είναι ένα στρατηγικό και εξατομικευμένο μοντέλο θεραπείας που προκύπτει από τη γνωσιακή διατύπωση περίπτωσης του ασθενή και που ενσωματώνει γνωσιακές, συμπεριφορικές και βασισμένες στην αποδοχή τεχνικές, οι οποίες εφαρμόζονται στο πλαίσιο μιας συνεργατικής και ειλικρινούς θεραπευτικής σχέσης». Οι γνωσιακές στρατηγικές μπορούν να στοχεύουν είτε στο περιεχόμενο είτε στη μορφή και τη λειτουργία των σκέψεων και οι θεραπευτές μπορούν να δίνουν μεγαλύτερη ή μικρότερη έμφαση στις αλλαγές της συμπεριφοράς, στη γνωσιακή αναδόμηση και στην αποδοχή. Τα δύο κεντρικότερα σημεία αυτού του ορισμού της ΓΣΘ είναι, πρώτον, η διατύπωση περίπτωσης, σύμφωνα με την οποία ο θεραπευτής εφαρμόζει τη γνωσιακή συμπεριφορική θεωρία για να αναπτύξει μια πολυδιάστατη κατανόηση των παραγόντων που προκαλούν, διατηρούν και επιδεινώνουν τα προβλήματα του ασθενή και, δεύτερον, ο στρατηγικός χαρακτήρας του μοντέλου, σύμφωνα με τον οποίο οι παρεμβάσεις του θεραπευτή έχουν ένα συγκεκριμένο σκεπτικό, ακολουθούν τη διατύπωση περίπτωσης και προωθούν συγκεκριμένους θεραπευτικούς στόχους.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι γνωσιακοί θεραπευτές συνεχώς επηρεάζονται από τις διάφορες καινοτόμες προσεγγίσεις που κατά καιρούς εμφανίζονται. Κάποιες από αυτές τις καινοτομίες είναι τροποποιήσεις και προσαρμογές των παραδοσιακών εργαλείων και τεχνικών της ΓΣΘ, άλλες έχουν την αφετηρία τους σε άλλα θεωρητικά μοντέλα και άλλες είναι πραγματικά ρηξικέλευθες, με την έννοια ότι έχουν αναπτυχθεί δημιουργικά και με βάση τις ανάγκες των μοναδικών αναγκών των θεραπευόμενων, όπως αυτές προέκυψαν κατά τη θεραπευτική διαδικασία. Δεν υπάρχει τίποτα που να είναι εκτός ορίων στη ΓΣΘ και τις περισσότερες φορές όσο πιο δημιουργική και εξατομικευμένη στην κλινική εικόνα και τις συνθήκες ζωής του ασθενή είναι η παρέμβαση, τόσο το καλύτερο. Πολλοί έχουν την ιδέα ότι η ΓΣΘ πραγματοποιείται με έναν προκαθορισμένο τρόπο, σαν να ακολουθεί κανείς κατά γράμμα μια συνταγή μαγειρικής. Όμως στην πραγματικότητα οι θεραπευτές μπορούν να ενσωματώσουν ένα τεράστιο ποσό δημιουργικότητας στην κλινική τους πρακτική, αρκεί να εξετάζουν τις αρχές πάνω στις οποίες στηρίζονται οι καινοτόμες τεχνικές τους.
Ένας θεραπευτής εφαρμόζει ΓΣΘ, αν η παρέμβασή του ακολουθεί τη γνωσιακή διατύπωση περίπτωσης του ασθενή, αν αυτό το κάνει σε συνεργασία με τον ασθενή του και λαμβάνοντας υπόψη τις προτιμήσεις και τις επιθυμίες του και αν οι επιλογές που κάνει στη θεραπεία είναι συστηματικές, στρατηγικές και βασίζονται σε ένα συγκεκριμένο σκεπτικό. Το βασικό είναι ο θεραπευτής να ευθυγραμμίζει τις καινοτόμες τεχνικές του με τη γνωσιακή θεωρία, έτσι ώστε να υπάρχει ένας σαφής υποθετικός μηχανισμός με τον οποίο αναμένεται να επηρεαστεί θετικά η κλινική εικόνα του ασθενή. Με τις καινοτόμες σκέψεις και πρακτικές άλλωστε, είναι που η ΓΣΘ αναπτύχθηκε, εξελίχθηκε και έγινε αυτό που είναι σήμερα.
