Η στωική φιλοσοφία ήταν μια φιλοσοφική σχολή των ελληνιστικών χρόνων, η οποία είχε σημαντική επιρροή από το 300 π.Χ. μέχρι το 250 μ.Χ. περίπου. Οι στωικοί πίστευαν στην ύπαρξη ενός συμπαντικού νόμου και μιας καθολικής αρχής, που ονόμαζαν Φύση ή Θεό ή Λόγο. Οι άνθρωποι θεωρούνταν μέρος αυτού του έλλογου συμπαντικού συνόλου και ως εκ τούτου για να είναι πραγματικά ευτυχισμένοι όφειλαν να συμπεριφέρονται λογικά. Η έννοια της λογικής συνδεόταν με την έννοια της αρετής, η οποία περιελάμβανε την αταραξία, τον αυτοέλεγχο, την ανδρεία, τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη. Ο στωικισμός γενικά δίδασκε ότι τα συναισθήματα και οι επιθυμίες των ανθρώπων τους κάνουν να φέρονται παράλογα και ως αποτέλεσμα αυτού παθαίνουν διάφορες συμφορές.
Ο Επίκτητος (55-135 μ.Χ.) ήταν ένας Έλληνας στωικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε σκλάβος στην Ιεράπολη της Φρυγίας και από μικρή ηλικία, ενώ ήταν σκλάβος στη Ρώμη, είχε πάθος για τη φιλοσοφία. Αφού πήρε την άδεια από τον αφέντη του μελέτησε βιβλία της στωικής φιλοσοφίας. Όταν αργότερα απέκτησε την ελευθερία του, άρχισε να διδάσκει φιλοσοφία στους δρόμους της Ρώμης. Μετά από περίπου 20 χρόνια όμως, ο αυτοκράτορας Δομιτιανός αποφάσισε να εξορίσει από την πόλη όλους τους φιλοσόφους και ο Επίκτητος αναγκάστηκε να πάει στη Νικόπολη της Ηπείρου, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή και έζησε μέχρι τον θάνατό του. Ήταν ανάπηρος από το ένα πόδι, όμως δεν είναι γνωστό πώς το έπαθε αφού άλλοι ισχυρίζονται ότι έτσι γεννήθηκε και άλλοι ότι του το έκανε σκόπιμα ο κύριός του. Τις διδασκαλίες του Επίκτητου τις γνωρίζουμε σήμερα από τα γραπτά ενός μαθητή του, του Αρριανού, ο οποίος ισχυριζόταν ότι μετέφερε αυτούσια όσα άκουγε από τον δάσκαλό του.
Στο «Εγχειρίδιο», μια σύνοψη με τα βασικά σημεία της φιλοσοφίας του Επίκτητου, δίνονται ρητές συμβουλές για το πώς πρέπει να ζούμε. Λεγόταν Εγχειρίδιο, γιατί όλα τα άτομα που ήθελαν να ζήσουν όπως πρέπει, έπρεπε να το έχουν πάντα μαζί τους εύκαιρο. Κάποια πράγματα τα εξουσιάζουμε και άλλα όχι, λέει ο Επίκτητος, και πρέπει να μάθουμε τη διαφορά. Της εξουσίας μας είναι η γνώμη μας, η διάθεσή μας, η επιθυμία να απολαύσουμε, η προσπάθεια να αποφύγουμε, με άλλα λόγια όσα είναι δική μας ενέργεια. Δεν είναι της εξουσίας μας το σώμα, η περιουσία, οι δόξες, τα αξιώματα, με μια φράση όσα δεν είναι δικής μας ενέργειας. Υπάρχει μόνο ένας τρόπος να είμαστε ευτυχισμένοι κι αυτός είναι να σταματήσουμε να ασχολούμαστε με πράγματα πέρα από τον έλεγχό μας. «Αν θες να μη σου τύχουν αρρώστιες, θάνατος ή φτώχεια, θα δυστυχήσεις. Την επιθυμία κατάργησέ την τελείως γιατί αν επιθυμείς κάτι που δεν είναι της εξουσίας σου θα αποτύχεις.»
Η φιλοσοφία είναι τρόπος ζωής, διδάσκει ο Επίκτητος, και όχι απλά θεωρία. Για να πετύχουμε τη γαλήνη, την απάθεια, πρέπει να σταματήσουμε να ασχολούμαστε με ανησυχίες για πράγματα έξω από τον έλεγχό μας και να προσπαθούμε να ελέγξουμε τους άλλους, γιατί έτσι θα οδηγούμαστε συνεχώς σε αγωνία και άγχος. Αντίθετα, πρέπει να δίνουμε την ενέργειά μας στο να προσπαθούμε να αυτοβελτιωθούμε και να κάνουμε το καθήκον μας και να ζούμε με τιμή, προσπαθώντας να δεχτούμε όσο πιο ήρεμα γίνεται τις προκλήσεις που εμφανίζονται μπροστά μας. Η απάθεια, δηλαδή η αταραξία της ψυχής είναι προϋπόθεση της αρετής και της ευτυχίας. Όταν συναντούμε εμπόδια, ποτέ να μην κατηγορούμε τους άλλους αλλά μόνο τον εαυτό μας, δηλαδή τις γνώμες μας. Ο απαίδευτος κατηγορεί τους άλλους για τα δικά του ατυχήματα, εκείνος που άρχισε να εκπαιδεύεται τον εαυτό του και ο πεπαιδευμένος κανέναν.
«Μη γυρεύεις τα πράγματα να γίνονται όπως θες, αλλά θέλε τα πράγματα όπως γίνονται και θα ευτυχήσεις» διακήρυσσε συχνά ο Επίκτητος. «Η αρρώστια είναι εμπόδιο για το σώμα, όχι όμως και για την ελεύθερη κρίση. Αν κουτσαθείς αυτό είναι εμπόδιο για το πόδι, όχι όμως για την ελευθερία της κρίσης.» Σύμφωνα με τον Επίκτητο «δεν πειράζουν τους ανθρώπους τα πράγματα, αλλά οι γνώμες που σχηματίζουν για τα πράγματα.» Αν αλλάξουμε τις εντυπώσεις μας, θα αλλάξουν και τα συναισθήματά μας. Σε αυτό το αξίωμα βασίστηκε και η λογικοθυμική ψυχοθεραπεία του Albert Ellis και η γνωσιακή ψυχοθεραπεία του Aaron Beck.
Μεγάλος θαυμαστής του Επίκτητου και ίσως ο δεύτερος πιο γνωστός στωικός φιλόσοφος ήταν ο αυτοκράτορας της Ρώμης Μάρκος Αυρήλιος (121-180 μ.Χ.) Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία νίκησε την αναγεννημένη Παρθική αυτοκρατορία στην Ανατολή. Επίσης, πολέμησε εναντίον των γερμανικών φύλων στη Γαλατία και στον Δούναβη. Ο θάνατός του θεωρείται από πολλούς ιστορικούς ως το τέλος της Pax Romana, μιας περιόδου ειρήνης και ευημερίας στο εσωτερικό της ρωμαϊκής επικράτειας, την οποία ακολούθησε η παρακμή και τελικά η κατάρρευση της αυτοκρατορίας. Ο Μάρκος Αυρήλιος κατά τη διάρκεια μιας από τις εκστρατείες του έγραψε στα ελληνικά το «Εις Εαυτόν», ένα βιβλίο με τις προσωπικές του ιδέες για τη στωική φιλοσοφία και τις σκέψεις του ως προς τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας δίκαιος και άξιος ηγέτης. Δεν σκόπευε να δημοσιοποιήσει τα γραπτά του, όμως το βιβλίο του διαβάστηκε από πάρα πολλούς μετά τον θάνατό του και μέχρι σήμερα θεωρείται ως έργο μνημείο για μια διακυβέρνηση με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του συνόλου.
Ένα κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η σπουδαιότητα του να είναι κανείς ενήμερος ως προς τις γνώμες που έχει για τον εαυτό του και τους άλλους, γιατί οι γνώμες αυτές είναι που κρίνουν το πώς συμπεριφέρεται και ζει τη ζωή του. Ο Μάρκος Αυρήλιος λέει ότι ο μόνος τρόπος που ένας άνθρωπος γίνεται να βλαφτεί από κάποιον άλλο είναι το να επιτρέψει μια παράλογη συναισθηματική αντίδραση να τον κυριεύσει. Πιστεύει ότι μια θεία Λογική κυβερνά όλη την ύπαρξη και ότι όντας κανείς λογικός και ανοιχτόμυαλος μπορεί να ζει σε αρμονία με αυτή τη Λογική. Αυτό θα τον βοηθήσει να ζει χωρίς τις ψευδείς αντιλήψεις του καλού και του κακού, καθώς όλα τα πράγματα έξω από τον έλεγχό μας, όπως η φήμη ή η υγεία, δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, είναι αδιάφορα.
Η σημασία του θανάτου είναι επίσης πολύ σημαντική στη φιλοσοφία του Μάρκου Αυρήλιου. Στο βιβλίο του υπενθυμίζει συνεχώς στον εαυτό του πόσο μικρή είναι η διάρκεια της ανθρώπινη ζωής και πόσο ασήμαντο το αποτύπωμα που αφήνει πίσω. «Δες πόσοι έχουν περάσει τη ζωή τους σε μίση, πάθη, καχυποψίες… και τώρα είναι νεκροί, είναι μόνο στάχτη». Αυτό που τον ενδιαφέρει δεν είναι η διάρκεια της ζωής αλλά το να παραμένει λογικός και εναρμονισμένος με τη Φύση. «Γιατί θέλεις να ζήσεις πολλά χρόνια; Το νόημα της ζωής είναι να ακολουθείς τη λογική και το θεϊκό πνεύμα και να αποδέχεσαι οτιδήποτε σου στέλνει η φύση. Για να ζήσεις έτσι δεν πρέπει να φοβάσαι τον θάνατο αλλά να τον περιφρονείς. Ο θάνατος είναι τρομερός μόνο για αυτούς που αδυνατούν να ζήσουν στο παρόν. Ακολούθα τον δρόμο σου και όταν έρθει η ώρα σου, αποδέξου με χαμόγελο την έξοδο.»
