Μία από τις σημαντικές λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι να ομαδοποιεί τις εισερχόμενες πληροφορίες. Ο άνθρωπος κατηγοριοποιεί όσα βλέπει, αισθάνεται και καταλαβαίνει με έναν οικονομικό τρόπο που του επιτρέπει να αντιδράει άμεσα και να λειτουργεί αποτελεσματικά χωρίς να πρέπει κάθε φορά να εξετάζει από την αρχή κάθε καινούριο ερέθισμα. Από τη βρεφική ακόμη ηλικία, επηρεάζει και επηρεάζεται από το περιβάλλον του, καταγράφει στη μνήμη του τις συνθήκες και τα αποτελέσματα της επιρροής αυτής και στη συνέχεια χρησιμοποιεί την αποθηκευμένη γνώση για να προσεγγίσει τις όποιες νέες συνθήκες και να προβλέψει τα όποια νέα αποτελέσματα. Η προηγούμενη εμπειρία καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την κατανόηση της επόμενης και αυτό συμβαίνει χάρη στον τρόπο που η αποθηκευμένη γνώση οργανώνεται. Οι νεοεισερχόμενες πληροφορίες εντάσσονται στις ήδη υπάρχουσες κατηγορίες και κατατάσσονται ανάλογα με το είδος τους. Κατά αυτόν τον τρόπο κατηγοριοποιούμε κάθε καινούρια γάτα που συναντάμε στο είδος «γάτα», πολλά διαφορετικά είδη ζώων στο ευρύτερου περιεχομένου είδος «ζώο» και ερχόμενοι σε επαφή με ένα άτομο που ανήκει σε κάποιο είδος (π.χ. «καθηγητής», «γυναίκα», «επικίνδυνος») αυτόματα ανασύρουμε όλες τις σχετικές πληροφορίες, τις έχουμε υπόψιν και δρούμε αναλόγως.
Στην ψυχολογία τα πρότυπα σκέψης και συμπεριφοράς που οργανώνουν την κατηγοριοποίηση των πληροφοριών και τις σχέσεις μεταξύ τους τα ονομάζουμε σχήματα. Τα σχήματα μπορούν επίσης να περιγραφούν ως οι νοητικές δομές που αποτελούν το πλαίσιο κατανόησης του κόσμου. Σύμφωνα με τον ορισμό του Aaron Beck, πατέρα της Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Θεραπείας, τα σχήματα είναι τα σχετικώς σταθερά γνωστικά πρότυπα που υπάρχουν σε κάθε άτομο, τα οποία αποτελούν τη βάση των ερμηνειών που κάνει για τις διάφορες καταστάσεις. Περιεχόμενο των σχημάτων αποτελούν οι πεποιθήσεις, οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τον κόσμο και τους άλλους. Για παράδειγμα, ένα παιδί που υφίσταται καθημερινά σωματική ψυχολογική βία από τους γονείς του είναι πιθανό να αναπτύξει την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι είναι κακοί και επικίνδυνοι. Ίσως να μην μπορέσει να αμφισβητήσει αυτήν την πεποίθηση και ως ενήλικας να έχει ένα γνωσιακό σχήμα απειλής, το οποίο να ενεργοποιείται όποτε έρχεται σε επαφή με άλλους ανθρώπους. Με το σχήμα του ενεργοποιημένο, το άτομο είναι πολύ πιθανό να είναι φοβισμένο, καχύποπτο και έτοιμο να προφυλαχθεί, άσχετα με τα χαρακτηριστικά που μπορεί να έχει ο άνθρωπος που βρίσκεται απέναντί του.
Τα σχήματα είναι δομές που δύσκολα αλλάζουν και οι άνθρωποι έχουν την τάση να παρατηρούν τα πράγματα που «χωράνε» στα σχήματά τους και να παραποιούν ή να αγνοούν τα πράγματα που έρχονται σε αντίθεση με τα σχήματά τους. Έτσι, αν και τα σχήματα είναι απαραίτητα για την επιβίωσή μας, καθώς μας βοηθούν να κατανοήσουμε το διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον μας, από την άλλη συχνά ευνοούν τη δημιουργία και τη διατήρηση στερεοτυπικών και άκαμπτων αντιλήψεων. Ένας άνθρωπος, για παράδειγμα, που έχει ένα σχήμα αναξιότητας και θεωρεί ότι σε γενικές «δεν τα καταφέρνει» ή «δεν αξίζει», το πιθανότερο είναι ότι θα παραβλέψει μια επιτυχία του, ίσως γιατί θα την αποδώσει στην τύχη ή επειδή θα δώσει έμφαση σε κάποιες λεπτομέρειες που παρέλειψε ή γιατί θα εστιάσει την προσοχή του σε έναν τομέα που δεν τα πηγαίνει τόσο καλά. Είτε πρόκειται για μια ρατσιστική στερεοτυπική αντίληψη είτε πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, δύσκολα αλλάζουμε τις πεποιθήσεις μας και συνήθως φιλτράρουμε τις πληροφορίες με τέτοιο τρόπο ώστε να ταιριάζουν με όσα ήδη πιστεύουμε.
Σύμφωνα με τη γνωσιακή συμπεριφοριστική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία, όλες οι ψυχικές διαταραχές κρύβουν από πίσω κάποια σχήματα που δημιουργούν προβλήματα και βασικός σκοπός της θεραπείας είναι να έρθουν αυτά τα σχήματα στην επιφάνεια, να αμφισβητηθούν και να τροποποιηθούν. Τα πυρηνικά σχήματα διαμορφώνονται στην παιδική ηλικία και πολλές φορές χρειάζεται αρκετή προσπάθεια για ένα άτομο ώστε να τα αντιληφθεί, καθώς συνήθως δεν μπορεί να καταλάβει πώς τα σχήματά του είναι μια οπτική γωνία της πραγματικότητας και όχι η ίδια η πραγματικότητα. Ένας άνθρωπος μπορεί να έχει μεγαλώσει με τέτοιο τρόπο ώστε να έχει διαμορφώσει την πεποίθηση ότι ο είναι ανώτερος ή κατώτερος από τους άλλους ανθρώπους. Μπορεί να πιστεύει ότι δεν πρέπει να εμπιστεύεται τους άλλους ανθρώπους ή ότι οι άλλοι άνθρωποι οφείλουν να ικανοποιούν τις ανάγκες του. Το αν ένα σχήμα είναι ή όχι δυσλειτουργικό εξαρτάται κυρίως από τις συνθήκες στις οποίες ενεργοποιείται. Ένα σχήμα ανταγωνισμού για παράδειγμα, μπορεί να είναι χρήσιμο στο εργασιακό περιβάλλον μιας πολυεθνικής εταιρίας, αλλά άκρως προβληματικό στις κοινωνικές και τις προσωπικές σχέσεις.
Κατά την ψυχοθεραπευτική διαδικασία, ο θεραπευτής προκαλώντας την ορθότητα και την εγκυρότητα των σχημάτων του θεραπευόμενου, τον βοηθάει να κατανοήσει ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να δει κανείς μια κατάσταση και ότι κάποιες από τις σκέψεις του, που μπορεί να του δημιουργούν ενοχές, φόβο, θλίψη, θυμό ή απόγνωση, μπορεί να είναι αυθαίρετες. Τα συναισθήματα του ανθρώπου εξαρτώνται άμεσα από τις σκέψεις του κι έτσι καθώς αλλάζουν οι πεποιθήσεις, σταδιακά αλλάζει και το συναίσθημα. Το άτομο ελευθερώνεται από διάφορους καταπιεστικούς, δογματικούς κανόνες που μπορεί να είχε μέσα του και μαθαίνει να βλέπει τον εαυτό του, τον κόσμο και τους άλλους με έναν πιο ευέλικτο και ρεαλιστικό τρόπο.
