Η βασισμένη σε δίκη γνωσιακή θεραπεία (Trial-Based Cognitive Therapy) είναι μια εμπνευσμένη από το βιβλίο «Η Δίκη» του Franz Kafka καινοτόμος προσέγγιση που χρησιμοποιεί τη μεταφορά της αίθουσας του δικαστηρίου για να γίνει η αμφισβήτηση των δυσλειτουργικών πυρηνικών πεποιθήσεων. Την δημιούργησε και την εφάρμοσε ο Βραζιλιάνος ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής Irismar Reis de Oliveira. Παρότι η ίδια μεταφορά έχει χρησιμοποιηθεί και από άλλους γνωσιακούς συμπεριφορικούς θεραπευτές, η βασισμένη σε δίκη γνωσιακή θεραπεία είναι μοναδική, καθώς περιλαμβάνει μια σειρά από συγκεκριμένα και συστηματοποιημένα βήματα για να επιτευχθεί η γνωσιακή αναδόμηση των πεποιθήσεων. Βασικό της χαρακτηριστικό είναι ότι χρησιμοποιείται ένα επτάστηλο ημερολόγιο καταγραφής στο οποίο οι δυσλειτουργικές πεποιθήσεις διατυπώνονται ως ένα κατηγορητήριο κατά του ασθενή. Ο θεραπευτής χρησιμοποιεί αρχικά την τεχνική του κάθετου τόξου για να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να ανακαλύψει την πεποίθηση που συνδέεται πιο θεμελιωδώς με τη συναισθηματική του δυσφορία και στη συνέχεια τον βοηθάει να εξετάσει τα αποδεικτικά στοιχεία που υποστηρίζουν τη δυσλειτουργική πεποίθηση και άρα κρίνουν τον κατηγορούμενο ένοχο και τα στοιχεία που δεν την υποστηρίζουν και άρα τον αθωώνουν. Οι επτά στήλες περιλαμβάνουν τα εξής στοιχεία:
· Στην πρώτη στήλη καταγράφεται το κατηγορητήριο (π.χ. «είμαι ανάξιος»).
· Στη δεύτερη στήλη καταγράφεται η αγόρευση του εισαγγελέα (τα στοιχεία υπέρ του κατηγορητηρίου).
· Στην τρίτη η αγόρευση του δικηγόρου υπεράσπισης (τα στοιχεία κατά).
· Στην τέταρτη στήλη καταγράφεται η δευτερολογία του εισαγγελέα (η προσπάθεια αναδόμησης των επιχειρημάτων του δικηγόρου).
· Στην πέμπτη η δευτερολογία του δικηγόρου (η προσπάθεια αναδόμησης της δευτερολογίας του εισαγγελέα).
· Στην έκτη στήλη εξετάζεται η σημασία που έχουν τα επιχειρήματα που παρουσίασε ο δικηγόρος υπεράσπισης και βάσει αυτών διατυπώνονται κάποιες θετικές πεποιθήσεις.
· Στην έβδομη στήλη ανακοινώνεται η ετυμηγορία των ενόρκων, καθώς πλέον έχουν συγκεντρωθεί τα στοιχεία που αθωώνουν τον κατηγορούμενο.
Μετά από αυτό το σημείο, οι θεραπευτές χρησιμοποιούν την τεχνική του ανιόντος βέλους (upward arrow technique), με σκοπό να βοηθήσουν τους θεραπευόμενους στο να διατυπώσουν μια νέα, θετική πεποίθηση σύμφωνα με τα στοιχεία που παρέθεσε ο δικηγόρος υπεράσπισης. Οι θεραπευόμενοι ενθαρρύνονται να διατηρούν ένα αρχείο καταγραφής των στοιχείων που υποστηρίζουν τη νέα πεποίθηση ως προετοιμασία για την έφεση του εισαγγελέα. Σε μια μικρή τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη μελέτη ασθενείς με κοινωνική φοβία συμπλήρωσαν το επτάστηλο ημερολόγιο της βασισμένης σε δίκη γνωσιακής θεραπείας και συγκρίθηκαν με ασθενείς με κοινωνική φοβία που συμπλήρωσαν το ημερολόγιο των Dennis Greenberger και Christine Padesky και ένα ημερολόγιο θετικών δεδομένων. Αν και τα αποτελέσματα έδειξαν ότι και οι δύο προσεγγίσεις συνδέονται με σημαντικές μειώσεις των συμπτωμάτων του κοινωνικού άγχους και των σωματικών εκδηλώσεων του άγχους, οι ασθενείς που συμπλήρωσαν το ημερολόγιο της γνωσιακής θεραπείας του δικαστηρίου ανέφεραν μεγαλύτερη μείωση του φόβου αρνητικής αξιολόγησης, της κοινωνικής αποφυγής και της συναισθηματικής δυσφορίας, καθώς και μεγαλύτερη βελτίωση στην ποιότητα ζωής τους. Είναι πιθανό η διαδικασία εξέτασης των δεδομένων σε δύο στάδια – οι δύο διαδοχικές αγορεύσεις του εισαγγελέα και του δικηγόρου υπεράσπισης – να επέτρεψαν μια συστηματικότερη και πληρέστερη αναδόμηση των δυσλειτουργικών πεποιθήσεων από ό, τι συνήθως επιτυγχάνεται με τις παραδοσιακές προσεγγίσεις.
