Το φάσμα της σχιζοφρένειας και των άλλων ψυχωτικών διαταραχών ορίζεται από ανωμαλίες σε μία ή περισσότερες από τις εξής πέντε κατηγορίες: παραληρητικές ιδέες (ιδέες, συνήθως παράδοξες, για τις οποίες το άτομο έχει απόλυτη βεβαιότητα και οι οποίες έχουν μεγάλο συναισθηματικό αντίκτυπο για το άτομο), ψευδαισθήσεις (αντιληπτικά βιώματα που συμβαίνουν χωρίς να υπάρχει εξωτερικό ερέθισμα, όπως για παράδειγμα φωνές που ο ασθενής ακούει μέσα στο κεφάλι του), αποδιοργανωμένη σκέψη και ομιλία (διαταραχές στη ροή, τη δομή και το περιεχόμενο της σκέψης και της ομιλίας), αποδιοργανωμένη ψυχοκινητική συμπεριφορά (π.χ. ψυχοκινητική ανησυχία, επιβράδυνση, παραδοξότητα) και αρνητικά συμπτώματα (π.χ. συναισθηματική άμβλυνση, αβουλία, ανηδονία, κοινωνική απόσυρση).
Για να δοθεί η διάγνωση της σχιζοφρένειας πρέπει δύο ή περισσότερα από τα παρακάτω κλινικά χαρακτηριστικά να είναι παρόντα για τον περισσότερο καιρό επί τουλάχιστον ένα μήνα: παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις, αποδιοργανωμένη ομιλία, βαριά αποδιοργανωμένη ή κατατονική συμπεριφορά, αρνητικά συμπτώματα. Επίσης, πρέπει κατά τη διάρκεια σημαντικού μέρους της περιόδου από την έναρξη της διαταραχής, το επίπεδο της λειτουργικότητας, σε έναν ή περισσότερους μείζονες τομείς να είναι εμφανώς κατώτερο από αυτό που είχε επιτευχθεί προ της έναρξης και να παρατηρείται συνεχής παρουσία εκδηλώσεων της διαταραχής που υπερβαίνει τους 6 μήνες (με συμπτώματα ενεργούς φάσης ή πρόδρομα ή υπολειμματικά συμπτώματα).
Στη σχιζοσυναισθηματική διαταραχή παρατηρείται συνεχής περίοδος ασθένειας κατά τη διάρκεια της οποίας υπάρχει ένα μείζον συναισθηματικό επεισόδιο (καταθλιπτικό ή μανιακό) παράλληλα με τουλάχιστον δύο από τα κλινικά χαρακτηριστικά της σχιζοφρένειας. Παραληρητικές ιδέες ή ψευδαισθήσεις παρατηρούνται τη απουσία μείζονος συναισθηματικού επεισοδίου και συμπτώματα που πληρούν τα κριτήριου μείζονος συναισθηματικού επεισοδίου είναι παρόντα κατά το μεγαλύτερο μέρος της συνολικής διάρκειας της ασθένειας. Η έκπτωση στη λειτουργικότητα είναι μεγαλύτερη από τη διπολική διαταραχή και μικρότερη από τη σχιζοφρένεια.
Στην παραληρητική διαταραχή υπάρχει παρουσία μίας τουλάχιστον παραληρητικής ιδέας με διάρκεια 1 και πλέον μηνών, ενώ δεν υπήρχαν ποτέ δύο από τα κλινικά χαρακτηριστικά της σχιζοφρένειας. Εξαιρουμένης της επίδρασης της παραληρητικής ιδέας (ή ιδεών) ή του αντικτύπου της, η λειτουργικότητα δεν είναι σημαντικά μειωμένη και η συμπεριφορά δεν είναι εμφανώς αλλόκοτη ή παράδοξη. Οι παραληρητικές ιδέες εδώ, σε αντίθεση με τη σχιζοφρένεια, είναι κατά κανόνα συστηματοποιημένες, οργανωμένες και με ευλογοφανή χαρακτηριστικά.
Στη βραχεία ψυχωτική διαταραχή ένα ή περισσότερα από τα παρακάτω συμπτώματα είναι παρόντα: παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις, αποδιοργανωμένη ομιλία, βαριά αποδιοργανωμένη ή κατατονική συμπεριφορά. Η διάρκεια ενός επεισοδίου της διαταραχής είναι μικρότερη από 1 μήνα και στη συνέχεια παρατηρείται πλήρης επάνοδος στο προνοσηρό επίπεδο λειτουργικότητας στο. Η εμφάνιση των ψυχωτικών συμπτωμάτων είναι αιφνίδια και συχνά συμβαίνει ως αποτέλεσμα εμφανούς στρεσογόνου παράγοντα.
Η σχιζοφρένεια είναι μια πολύπλοκη κλινική οντότητα που χαρακτηρίζεται από πολυσχιδείς και πολύμορφες επιπτώσεις, με αφετηρία θεμελιώδεις δυσλειτουργίες του εγκεφάλου. Ιχνηλατείται γενετική προδιάθεση η οποία καταλείπει ευαλωτότητα επί της οποίας επικάθονται περιβαλλοντικοί στρεσογόνοι παράγοντες πυροδοτώντας την ανάδυση της διαταραχής. Η αιτιολογία της παραμένει αδιευκρίνιστη. Υπολογίζεται ότι ένα 30% των ασθενών έχουν πλήρη ύφεση των συμπτωμάτων τους, ένα 40% παρουσιάζουν μερική βελτίωση με υπολειπόμενα ή ενεργά συμπτώματα και ένα 20% δεν παρουσιάζει βελτίωση. Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για την καλύτερη δυνατή πορεία της νόσου είναι η έγκαιρη διάγνωση και θεραπευτική της αντιμετώπιση.
Στην οξεία φάση της νόσου, όπου κυριαρχούν τα θετικά συμπτώματα (παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις), κύριος θεραπευτικός στόχος είναι η τιθάσευση των συμπτωμάτων με την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή (αντιψυχωσικά φάρμακα) και πολλές φορές είναι απαραίτητη η νοσηλεία του ασθενή. Στη συνέχεια, η θεραπεία περιλαμβάνει τη συνέχιση της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής για πρόληψη νέων επεισοδίων, την εκπαίδευση γύρω από τη νόσο, παρεμβάσεις στην οικογένεια, παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και παρεμβάσεις για τη βελτίωση της λειτουργικότητας σε κοινωνικό, επαγγελματικό και γνωσιακό επίπεδο. Στη σχιζοσυναισθηματική, την παραληρητική και τη βραχεία ψυχωτική διαταραχή η θεραπεία είναι ανάλογη με αυτή της σχιζοφρένειας και διαφοροποιείται ανάλογα με τη σφοδρότητα και τη διάρκεια των συμπτωμάτων. Η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει τον ασθενή στην κατανόηση και την αποδοχή της νόσου του, να μειώσει τις αρνητικές συνέπειες των παραληρητικών ιδεών και ψευδαισθήσεων και να βοηθήσει στην αναδόμηση σχετικών με τη νόσο γνωσιακών προκαταλήψεων.
